Kepentingan Akal Dalam Memahami Syariat Islam

Allah swt telah mengurniakan akal kepada setiap manusia untuk mereka menggunakan nikmat pemberian tersebut dengan sebaik-baiknya dalam meniti kehidupan di atas muka bumi ini. Dengan adanya akal manusia mampu mentadbir alam ini dengan sempurna supaya kehidupan ini mampu dilalui dalam keadaan yang harmoni dan teratur. Namun kadangkala akal pemberian Allah swt ini disalahgunakan tanpa rasa berdosa kepada penciptanya.

Sesungguhnya akal pemberian Allah swt kepada manusia perlulah digunakan dengan sebaik-baiknya. Allah swt telah menceritakan perihal hamba-hambaNya yang digelar sebagai ‘Ulul al-Bab’. Mereka ialah manusia yang beriman kepada Allah swt dan menggunakan akal pemikiran dengan sebaik-baiknya dalam rangka mentaati segala perintahNya. Firman Allah swt: “Sesungguhnya pada penciptaan langit dan juga bumi, pada pertukaran waktu malam dan juga siang adalah tanda-tanda (kebesaran Allah) bagi orang-orang yang berfikir. Mereka ialah manusia yang sentiasa mengingati Allah swt ketika berdiri, duduk mahupun berbaring. Mereka memikirkan pada penciptaan lagit dan bumi (lalu berkata) : Wahai Tuhan kami sesungguhnya Kamu tidak menciptakan semua ini secara sia-sia, maha suci Engkau maka jauhilah kami daripada azab api neraka.” (Surah Ali Imran: 190-191). Daripada ayat ini jelaslah menunjukkan bahawa tujuan utama penciptaan akal ini adalah untuk melihat kebesaran-kebesaran Allah swt melalui penciptaan alam dan seterusnya tunduk dan patuh kepada segala perintahNya.

Antara kegunaan akal adalah untuk memahami syariat Islam yang telah diturunkan oleh Allah swt melalui kalamNya iaitu al-Quranul Karim dan juga petunjuk RasulNya iaitu Nabi Muhammad saw. Malah akal yang diberikan oleh Allah swt ini merupakan penentu dalam meletakkan hukum bagi setiap manusia yang mukallaf. Sabda Nabi saw: “Diangkatkan penulisan (dosa) daripada tiga golongan: Daripada orang yang tidur sehinggalah dia bangun, daripada kanak-kanak sehinggalah dia bermimpi (baligh) dan daripada orang gila sehinggalah dia waras.” (Hadith direkodkan oleh Imam Abu Daud). Tujuan dikecualikan dosa bagi tiga golongan ini disebabkan keterbatasan dalam penggunaan akal fikiran yang ditelah dikurniakan oleh Allah swt kepada mereka.

Selain itu akal merupakan kurniaan Allah yang cukup besar bagi manusia dalam mengenalpasti dan menganalisis sesuatu hukum dalam syariat Islam. Buktinya kita dibenarkan berijtihad bagi sesuatu hukum yang baru apabila terdapat nas-nas yang jelas bagi permasalahan tersebut. Oleh demikian akal digunakan untuk berijtihad dalam permasalahan tersebut melalui dalil-dalil yang berbentuk umum. Namun ijtihad ini tidaklah boleh dikeluarkan sewenang-wenangnya tetapi mestilah melalui individu-individu yang diiktiraf ketinggian ilmu mereka dalam selok-belok agama. Antaranya lagi, akal digunakan dalam permasalahan qiyas iaitu meletakkan hukum bagi permasalahan baru berdasarkan hukum yang sedia ada melalui persamaan illah (sebab). Contohnya pengharaman menagih dadah yang diqiyaskan kepada pengharaman arak melalui sebabnya iaitu menghilangkan kewarasan akal manusia.

Walaupun dibenarkan untuk kita menggunakan akal dalam perbahasan-perbahasan berkaitan dengan syariat Islam namun perlulah kita ketahui bahawa akal manusia tidak boleh melangkau dan melepasi batasan nas-nas al-Quran dan al-Sunnah. Sebaliknya akal manusia perlulah mengikut sesuatu yang telah diterangkan oleh Allah swt dan RasulNya. Dalam hal ini Allah swt telah berfirman: “Wahai orang-orang yang beriman janganlah kamu kamu mendahului urusan Allah dan RasulNya; dan bertaqwalah kamu kepada Allah swt , sesungguhnya Allah swt itu maha mendengar lagi maha mengetahui.” (Surah al-Hujurat: 1). Akal yang waras perlulah mengikut ketetapan hukum-hukum daripada al-Quran dan al-Sunnah. Sesungguhnya setiap yang dinyatakan oleh Allah swt itu merupakan perkara yang terbaik bagi sekalian manusia dalam segala aspek kehidupan mereka. Maka sesiapa yang meminggirkan al-Quran dan al-Sunnah secara sengaja bermakna mereka telah mendahului urusan Allah swt dan RasulNya.

Akal yang diberikan oleh Allah swt kepada kita perlulah diselarikan dengan pemahaman dalil-dalil daripada al-Quran dan al-Sunnah. Dalam Islam akal digunakan untuk menghuraikan ayat-ayat al-Quran dan juga Sunnah Nabi saw dengan mengikut disiplin-disiplinnya yang tertentu. Kita dilarang sama sekali untuk meletakkan akal sebagai sumber hukum dan menjadikan nas-nas al-Quran dan al-Sunnah sebagai penghurainya. Ini merupakan kaedah yang salah kerana mendahulukan akal daripada dalil-dalil al-Quran dan al-Sunnah.

Dalam memahami ayat-ayat al-Quran kita sewajibnya melihat kepada huraian-hurain para ulama’ tafsir yang muktabar. Dalam mentafsirkan ayat-ayat al-Quran para ulama’ menggunakan dua metode yang utama iaitu al-Tafsir bi al-Ma’thur dan al-Tafsir bi al-Ra’y. Maksud al-Tafsir bi al-Ma’thur adalah menghuraikan ayat-ayat al-Quran dengan berpandukan ayat-ayat al-Quran yang lain. Di samping itu kaedah tafsir ini juga menghuraikan ayat-ayat al-Quran dengan menggunakan hadith-hadith Nabi saw dan athar para sahabat.

Kaedah al-Tafsir bi al-Ra’y ialah kaedah huraian ayat-ayat al-Quran dengan mengetengahkan pendapat-pendapat peribadi mahupun pandangan para sarjana Islam yang lain. Daripada huraian-huraian melalui kaedah ini maka terserlahlah hikmah-hikmah daripada ayat-ayat al-Quran yang kadangkala tidak mampu dilihat oleh mata-mata manusia. Antara karya tafsir yang menggunakan pendekatan ini ialah kitab Fi Zilal al-Quran karangan Ustaz Sayyid Qutb rhm. Walaupun begitu kaedah al-Tafsir bi al-Ma’thur perlulah diutamakan dalam perbahasan-perbahasan ayat-ayat al-Quran dan seterusnya diselitkan hikmah-hikmah dan juga pandanga-pandangann yang mampu memberi manfaat kepada para pembaca dengan menggunakan kaedah al-Tafsir bi al-Ra’y.

Untuk memahami hadith-hadith Nabi saw, akal memainkan peranan utama untuk memahaminya. Dalam perbahasan hadith-hadith Nabi saw terdapat dua kajian utama iaitu kajian sanad (jalur periwayatan) dan juga kajian matan (teks hadith). Kajian terhadap sanad berkaitan dengan kajian terhadap periwayat-periwayat hadith sebelum ianya sampai kepada Nabi saw manakala kajian terhadap matan ataupun teks hadith meliputi pemahaman dan pengeluaran hukum-hukum daripada sesuatu hadith tersebut. Perlulah kita ambil perhatian bahawa tidak semua hadith yang kita dengari itu boleh diterima bulat-bulat tetapi perlulah kita ketahui status hadith tersebut sama ada ianya diterima atau tidak oleh para sarjana hadith. Hal ini kerana terdapat banyak kata-kata dusta yang telah disandarkan kepada Nabi saw yang sama sekali tidak berkaitan dengan Baginda saw. Oleh itu kita perlu merujuk kepada ahlinya supaya tidak tertipu dengan hadith-hadith palsu tersebut. Dalam hal ini Nabi saw pernah memberi peringatan dengan sabda Baginda : “Sesiapa yang berdusta ke atasku maka dia telah menempah tempat duduknya di dalam neraka.” (Hadith Muttafaqun ‘Alaih). Salah seorang tabi’in iaitu Muhammad bin Sirin rhm telah memberi peringatan sepertimana yang telah dinukilkan oleh Imam Muslim dalam kitab Sahihnya dengan berkata: “Sesungguhnya ilmu ini ialah urusan agama, maka lihatlah daripada siapakah kamu mengambil agama kamu.”

Kesimpulannya akal memainkan peranan penting dalam memahami syariat Islam. Dengan adanya akal yang waras segala hukum mampu difahami oleh umat Islam. Namun akal yang dikurniakan itu perlulah selari dengan tuntutan al-Quran dan al-Sunnah tanpa sebarang pertikaian. Sesungguhnya tidak salah untuk mencari hikmah-hikmah di sebalik intipati al-Quran dan al-Sunnah tetapi untuk melangkaui batas-batas al-Quran dan al-Sunnah merupakan perkara yang dilarang dalam Islam.

Alhamdulillah, ini serba sedikit nota-nota yang saya perolehi melalui pencarian saya...sya cuba kongsikan untuk semua melalui laman blog ini...mudah-mudahan ini manfaat untuk kita semua...Amin...Moga kita berada dalam lindungan Allah selalu...

by Qalam Hazim

*Rujukan: Artikel Agama Ustaz Dr Fathul Bari Mat Jaya CEO ILMU Malaysia